EN Electric passenger elevators in Poland as heritage objects

2022

rozdział w monografii naukowej

polski

PL Dźwigi osobowe i towarowe, jako urządzenia transportu bliskiego, poprawiają jakość życia i szybkość przemieszczania się pomiędzy kondygnacjami budynków. Spełniając funkcję, do której zostały zaprojektowane, podnoszenia i opuszczania ciężarów (ludzi i towarów), wymagają zastosowania adekwatnych układów napędowych, ale pełniąc swoje funkcje w budynkach, często reprezentacyjnych, mają szyby dźwigowe wyposażone w liczne elementy dekoracyjne i zdobnicze. Historyczne urządzenia dźwigowe jako dzieła sztuki inżynieryjnej, dokumentują postęp w dziedzinie wyposażenia technicznego budownictwa miejskiego, zarówno biurowego, handlowego, hotelowego, jak i mieszkalnego. Jako takie powinny podlegać ochronie konserwatorskiej. Znaczącym problemem w przypadku ochrony zabytkowych urządzeń dźwigowych jest brak dostatecznej wiedzy na temat specyfiki tych maszyn oraz historii ich rozwoju. Dochodzi przez to do sytuacji, w których chroni się za wszelką cenę elementy oryginalne (np. wystroju wewnętrznego), nawet jeżeli uniemożliwia to dalsze wykonywanie pracy przez urządzenie, którego sensem istnienia jest transport ludzi i towarów. Tym samym uniemożliwia się użytkowanie użyteczne społecznie, tak silnie postulowane w Karcie Weneckiej. Celem podjętych przez autorkę badań w ramach grantu NCN (nr UMO-2019/33/N/HS3/01662) było możliwie najdokładniejsze rozpoznanie zachowanych obecnie zasobów urządzeń dźwigowych na ziemiach polskich od XIX do połowy XX wieku oraz podjęcie próby oceny rozwoju ich konstrukcji i cech charakterystycznych w poszczególnych rejonach Polski przedrozbiorowej. Badanie te zmierzają do wypełnienia luki w aktualnym stanie wiedzy na temat historii rozwoju wind w Polsce. Chodziło także o dokonanie inwentaryzacji i opisu zachowany, czynnych historycznych dźwigów osobowych stanowiących dowód na to, że realne jest współdziałanie prawa ochrony zabytków z wymogami bezpieczeństwa, przy jednoczesnym zachowaniu ich wartości kulturowych. Autor w swych poszukiwaniach korzysta ze źródeł archiwalnych, informacji pozyskanych z Urzędu Dozoru Technicznego oraz urzędów ochrony zabytków, a także wyników badań empirycznych, polegających na przeprowadzeniu oględzin obiektów podczas wyjazdów inwentaryzacyjnych. Opracowany przez autora katalog zachowanych na terenie Polski zabytkowych dźwigów osobowych daje odpowiedź na pytanie, jak duży jest to zbiór i jaki procent z nich jest nadal dopuszczonych do użytkowania. Inwentaryzacja zasobów tego rodzaju dziedzictwa na terenie całego kraju pozwala także zlokalizować obiekty najlepiej zachowane oraz te o największej wartości historycznej. Ponadto podjęta zostanie próba odpowiedzi na pytanie jakie były charakterystyczne rozwiązania dla poszczególnych regionów Polski oraz czym uwarunkowane były te różnice. Opracowane i rozpowszechnione wyniki badań będą stanowić materiał do dalszych prac nad historią architektury, urbanistyki i ochrony dziedzictwa sztuki inżynieryjnej.

EN As a means of transport, passenger and freight elevators (lifts) improve the quality of life and speed of movement between floors of buildings. Fulfilling the function for which they were designed, i.e., lifting and lowering loads (people and goods), requires the application of adequate drive systems. However, performing their functions in buildings, often representative ones, they have lift shafts equipped with numerous decorative and ornamental elements. As works of engineering art, historical lifting devices document the progress in the technical equipment of urban buildings, either office, commercial, hotels, or residential. As such, they should be subject to protection. A significant problem in preserving historical elevators is the lack of sufficient knowledge of the specificity of these machines and the history of their development. Such a circumstance leads to situations where original elements are protected at all costs (e.g., internal decoration), even if this makes it impossible to perform work for the machine, which sense of existence is to transport people and goods, to continue working. Thus, the socially useful purpose strongly recommended in the Venice Charter is no longer feasible. The aim of the research undertaken by the author within the framework of the NCN grant (No. UMO-2019/33/N/HS3/01662) was to identify as accurately as possible the presently preserved electric passenger elevators in the Polish area from the 19th to the mid-20th century. Another purpose was to recognize the development of their construction and characteristics in particular regions of pre-partition Poland. This research aims to fill the gap in current knowledge about the history of elevator development in Poland. The project also included making an inventory and description of preserved, still in service historical passenger lifts, which prove that cooperation of the historical buildings protection law with safety requirements is possible while preserving their cultural values. The author uses archival sources, information from the Office of Technical Inspection and heritage preservation offices, and the results of empirical investigations consisting of the visual inspection of objects during inventory tours. The catalog of historical passenger elevators preserved in Poland, compiled by the author, answers the question of how extensive this set is and what percentage of them is still approved for use. This kind of heritage inventory across the country also allows finding the best-preserved objects and those of the highest historical value. Moreover, an attempt will be made to find the characteristic solutions for particular regions of Poland and the reasons for these differences. The research results developed and disseminated will provide material for further work on the history of architecture, urban planning, and the protection of the heritage of engineering art.

255 - 271

Problemy konserwacji i zachowania zbiorów muzealnych

20